KALLARI WILLAY
Waranka waranka washa watakunami, Perú mama llaktaman ñukanchik kunan riksinchik camélidos andinos nishka wiwakunapak punta yayakuna chayamurka. Kipa watakuna washami kay wiwakunallatak kunan riksishka wiwakunataka (guanaco, vicuña, llama, alpaca) wacharkakuna. Kay wiwakunaka kipa punchakunataka runakunamanka hatun yanapaykunatami kararka. Runamanka kararka, churachirka, antawa shina yanaparka, shinallatak ñukanchik pachamatapash wakaychirka.
Kipa whasha watakunami, España llaktamanta shamuk runakuna, ñukanchik wiwakunataka imashina ñukanchik ayllukunata llakichirka chashnallatak ashkata llakichirkakuna, waranka waranka wiwakunatami paykunapak aychata, shunkutapash mikunkapaklla wañuchirkakuna.
Ashtawankarin ñukanchik kipa wiñay runakunamanka, kay wiwakunataka ama wiñachinkichik nishpami yachachirka, kay wiwakunaka supaypak wiwakunami nirkami. Chaymantami ñukanchik wiwakunaka pichilla sakirirka, kay wiwakunaka 80 watakunapika Ecuador mama llaktapika ñallami chinkarirkakuna.
IMASHINA KAY WILLAYKUNATA PALLASHKAMANTA
Kay willaykunata pallankapakka, camélidos andinos wiwakuna hawa killashka chikan chikan kamukunamanta, web nishka pankakunamantapashmi mashkashpa kay pallaykunataka rurashka, shinallatak ñukanchik ñawpa yaya, ñuwpa mamakuna willashkakunatapashmi kay pankakunapika willani, kay willaykuna shuktak mama llaktakunapika ashkami tiyan ashtawanpash ñukanchik mama llaktapika pi mana kay killkaykunataka rurashkachu.
WILLAYKUNA PALLASHKA
Camélidos andinos wiwakuna kunan pachakunapi
Ashka may sumak rikuymi, ashtawanpash ñukanchik runakunaka español ayllukunawan kuyayllata llakita apashka washapash, ñukanchik wiwakunamanta anchuchishka kashpapash, kay wiwakuna tikramukpika kuyaywan paykunapak kuchipi chaskishka. Chashnami ñukanchik kuchulla llaktakunapi kay wiwakunaka ashkata mirarishkakuna.
Chashnami “Perú mama llakta imapika 3.000.000 alpaca nishka wiwakunami tiyan, Bolivia llaktapika 2.000.000 llamakuna; vicuñas nishka wiwakunatapash Perú llakta imaka 100.000 charin; guanaco nishka wiwapika Argentina llaktami 500.000 charin” (Guaman 2010: 190).
Kay llaktakunaka ashkatami kay wiwakunapak millmakunawan llankakunkuna, maki ruraykunata rurashpa, “Perú llakta imaka, $ 75.000.000 kullkikunatami watanta llukchin, 22.000 llankaykunatami kun. Bolivia llaktaka llama millmakunata maki ruraykunata rurashpa $ 487.000 kullkitami watanta llukchin, ashtawanpash 53.708 ayllukunamanmi llankaytapash kun” (Guaman 2010: 191).
Ecuador mama llaktapika, kunan kay pachakunapimi pichilla llama, alpaca, vicuñatapash charinchik, shuktak shuktak apu kamachikkunami kay wiwakuna ñukanchik llaktakunaman tikrachun yanapashka. “1.988 wata imapimi, 200 vicuña wiwakunata Chili shinallatak Perú llaktamanta tikrachimurkakuna, paykunaka tayta Chimborazo urku chakipimi kunan punchakunaka kawsakun. Shinallatak 1.993 watapika 77 vicuñakunatami apamurkakuna, paykunaka San José de Tipín nishka llaktapi, Guamote kitipimi ukupimi kawsakunkuna” (Guaman 2010: 192).
Kunan punchakunapika, ñukanchik Ecuador mama llakta ukupika, chikan chikan markapimi kay wiwakunataka wiñachikunkuna, “chashnami Chimborazo marka imaka 32.3% wiwakunata charin, kipapika Pichincha markami charin 26.2%, kipakunataka chikan chikan markakunami tiyan, Bolívar 14.5% Cotopaxi 10.3% Tungurahua 7.8%, Cañar 6%” (Guaman 2010: 192).
Ashtawanka ashka llaktakuna Chimborazo urku chakipi kawsakkunami, kay wiwakunapak (alpaca, vicuña, llama) millmawan maki ruraypi llankakunkuna. Kipa punchakunataka, wichayman wiñashpa rishpaka, ñukanchik llaktakuna kay wiwakunata wiñachishpaka alli kawsaytami charinkakuna.
Llama wiwa imataka apachina imapakpashmi charinkuna, paykuna ima uchilla aparitaka aparinllami.
Ñukanchik pachamatapash kay wiwakunaka ashkatami wakaychin. Paykunapak chakikunaka mana oveja, vaca, shinallatak shuktak shutak wiwakunapak shinachu, paykunapak chakika sumak ñutumi kan, sillukunapash mana allpaman chayanchu, kiwatapash paykuna kirukunawan sumaktami utunkuna, mana sapimanta kayshuk wiwakuna shina chutanchu.
Paykunapak ismapash ashka mishkikunatami charin, chaywanmi ñukanchik allapa mamaka sumakta wiñaytukun.
Shinapash mana chaypakllachu kay wiwakuna kan, ashtawanpash paykunaka ñukanchik kawsayta rikchachinkapak, ñukanchik yachayta hatarichinkapak, ñukanchik yuyaykunata wichayman apankapakmi tikramushkakuna.
Runakunaka llamamantami shamunchik
Shuk ñawpa willaymi, ñukanchik runakunaka llamanantami shamun nishpa willan, kunan punchakunapash ñukanchik yaya mamakunaka kipa wiñay wamprakunamanka wawan wawanmi kay willayta willashpa wiñachinkuna. Kay willayka kashnami nin:
Ñukanchik runa kawsay kallaripika, punta Yaya Manko Kapak shinallatak Mama Okllowanmi kay pachataka kallarichirkakuna, paykunawanmi ñukanchik runa kawsayka ashka ashkata sinchiyarirka imapacha inkakuna runachishkamanta. Kay yaya mamapak shuk churimi sawarinapak paypa kipa paninta munarka, kay panin wampraka mana yankalla kuytzachu karka, kikinka ñukanchik hatun Tayta Intipak ñusta tukuna akllashkami karka. Kay ñustakunaka ñawpa punchakunaka mana ushanachu karka sawarinata shinallatak karikunata munanatapash, ashtawanpash paykunaka Tayta Intita yupaychana hatun wasillapimi kawsanakarka nin, payta yanapashpa, yupaychashpapash shinallatak Yaya Inkapak kamachishka shimikunata paktachishpa. Wañuchishkakunami karka pipash mana kay nikikunata paktachikkunaka.
Shinapash warmi kuytza wamprapash paypak turintaka sawarinapak ashkatami munashka nin, chaymantami kay kari wampraka paypak yayapak kuchuman chayashpaka, kishpichiwaylla ñuka paninwanmi sawarisha ninimi nishpa mañarka.
Paykunapak yaya Manko Kapakka Inkakunapak punta pushakmi karka, chaymantami payka mana arita kurka paypak wawakuna sawarichunka, payka hatun Wirakuchapak kamachishka shimikunata mana paki tukurkachu, pay Inkakunapak hatun pushak kashpapash.
Shuk amsalla tutami, kay kuytza warmi wampraka, paypak yaya Mank Kapak mana arita kukpika, paypak kawsakushka Tayta Intita yupaychana wasimanta, pakatukushpalla llukshishpa rirka paypak kusatukunawan tupanaman.
Manko Kapak kayantik punchata yachakchayashpaka kamachirkami, kay ishkay kuytzakunata katichun, hapishpaka wañuchichun nirkami. Paykunapak Mama Okllo chayta uyashpaka ashkata llakirishpami kishpichiwaylla nishpa paypak kusataka mañarka. Chaymantami hatun Inkakunapak pushakka shuktak makaykunawan hapishun nishpa nirka.
Kay kuytzakunataka wañuchinapak rantika may shitashka urkuman kachashun nirkami, chaypi ashka kita wiwakunawan kawsachun. Shinapash paykunapak mamaka ashkata llakirishpami kay kamachishkakarin wañuchishkatapash yallimi kanka nishpami kutanllatak paypak kusataka mañarka, ama yalli sinchi makaykunawan hapichun nishpa. Ashtawanpash paypay kusaka paypak warmi mañashkataka kunanka ña mana arita kurkachu.
Mama Oklloka kunanka Wirakuchapakmanmi rirka, Wirakuchaka hatun Pachakamakmi kan ñucanchik kay Pachamamatapash paymi wiñachishka, chashnami kay llakilla warmika ñuka wawakunata kishpichiwaylla nishpa mañarka. Wirakuchaka ashkata llakirishpami paypak mañashkakunataka uyarka, ashtawanpash ñukanchik runa kawsay llaktakunapak kamachik shimikunata mana imashina tikrachitukurkachu, chaymantami kay ishkay kuytzakunataka ishkay llamitakunapi yallichirka, chaypak washaka kay wiwakunaka shuk hatun urku Guanacauri nishka llakta kuchullapimi puntapika rikurirkakuna. Kunan punchakunaka Cuzco markapa ukupimi kay Guanacauri llaktaka kan.
Shuk punchaka Manko Kapakka, ishkay chikan wiwanakuna tiyashkamantami uyarka, kay wiwakunaka runakunapak rikuytami charirka, chaymantami Manko Kapak yayaka kay ishikay wiwakunataka katichik, hapichik chaypak washaka Cuzco llaktaman apamuychik nishpami kamachirka, chashna shinami paktarka, ña paypak ñawpakpi charikushpami paypak ishkay kuyanakuk wawakuna kashkataka riksirka.
Paypak wawakuna kashkata yachakchayashpaka ashkata piñarishpami mana kiwirishpalla kamachirka, wañuchichik chaypak washaka paykunapak shunkuta anchuchichik ñukanchik hatun Wirakuchaman kamarinkapak nirkami, chayta uyashpami kay ishkay llamitakunaka ashka llakinayta wakarirkakuna, shinapash imashina kamachishka shinami paktachirkakuna, chaymanta pachami shuk nishka shimi tiyan; kunan puncha llamitakunaka mana shuktak yanka wiwakuna shinallachu, ashtawanpash paykunaka ñukanchik wawki paninkunami, shinallatak paykunapak ñawi rikuypash runakunapak shina sumaklla rikuytami charin.
Ña wañuchishka washaka, kay ishkay kuytzakunapak hatun samaykunaka Hanan Pacha Wirakuchapak kuchumanmi chaska mayuta katishpa rirkakuna.
Shinaka kay ishkay kuyanakuk kuytzakunataka kunan punchakuna kamami tutakunapika hanan pacha hatun chaska mayupi rikuy tukunchik, paykuna chayana kashkaman manarak chayashkakunachu.
Paypak wawakuna wañushka washaka, Manko Kapak yayapash ashkata llakirishpami Wirakuchapak kuchuman katishpa rirka, Hanan pachaman apak ñanpi tiyakun chaskakunata tarpushpa, paypay hatun samaytaka kunan punchakunakamami chaska mayupi llamakunapak washapi rikuy tukunchik (Sanaguano & Guaman 2015: 5-37).
Kay willayka kunanka ñukanchiktami apan imashina kay chaskakancha nishkata hamuktanaman. Chashnami chikan chikan kimirishka kamukunapash willan, imashina ñukanchik nawpa yayakuna hanan pachata rikushpa yacharkakuna tarpuna, tamyana, usyana, kasana punchakuna shamunamantapash. Kunanka kay kipa willaypika chaymanta ashata rikushunchik:
Yakana imashina hawa pacha chashka mayupak chawpipi rikurin
Ñukanchik llama michikkunapakka chaskakunapak chawpipi chay hatun yana puyu tiyakka, chaskakancha nishka shutimi kan, kaykunaka wiwakuna shinami rikurin. Ñukanchik runakunapakka tukuy imalla allpa pachapi tiyakmi hawa pachapi tiyana karka, shinallatak tukuy imalla hawa pachapi rikurikmi allpa pachapi tiyana karka. Ñukanchik allpa mamapi tiyak llamakuna hawa pacha chaska mayupimi rikurik kashkataka chashnami hamuktaytukunchik.
Ña nishka shina, “kay chaskakancha nishkaka chikan chikan wiwakuna shinami rikurin, chay hantun chaskakanchakunata kamachikka chakanami shutimi kan, kay chaskakachapak washapimi llamapak, atukpak, hampatupak, amarupak, yutupak, kuchapak, runa paypak rikrakuna hawata paskashka chaskakanchakunami tiyakun. Ashtawanpash kunan punchakunaka kay chaskakanchakunaka achiklla tutakunapika rikuymi tukunchik” (Vallejo 2008: 20).
Llamapak chaskakanchaka paypak wawantikmi chakana ukunikllapi rikurin. Kay chaskakanchakunaka kunanka ñukanchik llama michikkuna imashina paykunapak wiwakunata wiñachinamanta, mirachinamanta, chikan chikan ruraykunamantapashmi yachachin.
Yakana, llamakunapak hatun samay nisha nin, kay allpa mamapi kawsak wiwakunaman kawsayta kuk. “Hawa pachapi tukuylla ima tiyakkunata yachakkuna willashpaka ninmi, llamapak chaskakanchaka chakana washapimi tiyakun, paypay ñawikunaka Alfa shinallatak Beta Centauro nishka chaskakunami. Wayru killapak ishkay chunka pusak tutaka, kay chaskakunaka ashakatami sikiyankuna, shinami, ñukanchik llama michikunapak rikuypika chay llamaka hanan pachamantaka chinkarin, chashnami paykunapay willaypika nin, kay hawa pacha llamaka allpa mamamanmi uriyashka, mama kuchakunamanta, hatun mayukunamanta yakukunata upyankapak, kay pachata yaku millpuymanta kishpichiwankapak” (Tavera 2001).
Chaypak washka tikrallatakmi hawa pachallapitak rikurin, kunanka kay tukuy yaku upyashkatami paypak wawaman chuchuchinka, paypak wawa chuchushpaka ashkatami ishpanka, chay ishpaka kay pachaman tamyashinami ñukanchik allpakunata kutinllatak pukuchinkapak urmanka.
“Kay llamapak chaskakancha yanalla rikurishkamantami, yana millmata charik llamakunaka, ñukanchik hatun apukunaman kunpitaywan chayanapak ashka minishtishka karkakuna. Shinallatak shutak willaykunapashmi tiyan, ashtawanpash chay llama chaska mayumanta chinkarishpaka, kay allpa mama pukyu yakukunatami upyanaman shamun, ña upyankapakka chay llamaka shuk runapak hawapimi tiyarik, chay runaka ashka alli washatami hapik karka. Chay runapak hawapi tiyanka kamaka, shuktak runakunaka ashka millmatami chay llamamantaka llukchikkuna karka. Ña kayantik pakarikpika, chay millmakunaka ashtawanpash yanalla, killulla, kiwalla, ankalla, yurakllami rikurik, pipash mana llamata charikka, chay punchallatakmi rantinaman utkashpa rina karka shuk kari shinallatak shuk warmi llamata. Kay ishkay llamamantallami waranka waranka llamakuna mirarik karka” (Vallejo 2008: 21).
Shinallatak, chay llama millmata llukchishkapimi ashkata yupaychashpa, ima haykakunatapash runakunaka kuk karkakuna, paykunapak llamakuna ashkata mirarichun nishpa.
Hawaman nishka shina, ñunchik runakunaka kay pachapi imalla rikushkatami hawa pachapi rikukkuna karka, chaymantami kay hawa chaskakanchapi rikurik llamataka kay allpa pachapipash rikuchikkuna, shinami kay Tamboqhsanishka urkupi ollantaytambo - Perú mama llakta imapika, shuk hatun mama llama paypak wawata kuyashpa tiyakukta rurarkakuna.
Kay wasika shuk hatun chaskakanchakunata rikunapakmi wasichirkakuna, shinami ñukanchik ñawpa yayakuna ñukanchik kawsaytaka wiñachirkakuna.
Ñukanchik llamakunapak illakuna
Ashka killkakkuna, shinallatak shuktak shuktak yachakkunami willankuna, ñukanchik ñawpa ayllukunapakka kay camélidos nishka wiwakunaka, allita wiñachikpika, paykunaka aychata, ñuñuta, karata, millmatapashmi kararkakuna. Chaymantami ñukanchik ñawpa yayakunakunaka kay wiwakunataka uyway kallarirkakuna.
Ñuwpa wiñay kawsay kallaripika, sumak ruraykunatami llama hawa rurashkakuna, “kay camélidos andinos nishka wiwakunaka ñami tiyarka 20.000 - 10.000 a.C. kipa watakunapika washan washan shutak yachay rurashkakunawanmi kay wiwakunaka rikurishpa katimun. Ña Perú llakta imapika 7.000 - 5.500 a.C. ñami kay camélidos nishka wiwakunamantaka aychata, millmata, paykunapak karata hapikkunakarka” (Solís 2006: 26).
“5.500 - 4.200 a.C watakuna imapika ashtawanmi kay wiwakunataka wiñachishka rikurin, shinami kay wiwakunataka ña runakunaka paykunapak makipi wiñachi kallarishkanka chayka hamuktanchik” (Solís 2006: 28).
Ñuwpa llaktakuna imapika Tiwanaku, Paracas, Nazca, Chimús, Chibchas runakunaka, ñami millmatapash shinallatak aychatapash katushka rantishka karkakuna. Ña mana kikinkuna mikunapakllachu lluchikkuna karka. Ashtawankarin millmakunawan munanay maki ruranakunapashmi tiyarka. Chashnami kay wiwakunaka hatunta ñukanchik ñawpa yaya mamakunataka yanapakkuna karka, chikan chikan yachay kamukunapash kaytakami willan. Chaymantami, kay ñukanchik ñawpa kawsaypika kay wiwakuna shinata rurashkakuna, hatun apukunaman kay wiwakuna mirarishkamanta yupaychankapak. Kunan punchakunaka kay ruraykunaka chikan chikan rikuchina wasikuna shuktak shutak llaktakunapi tiyakun. Kay maki rurashkakunaka illa shutimi karka, paykunaka kuripi, rumipi, killu allpapi, kaspipi, plata shinallatak cinabrio nishkapipashmi tiyankuna.
Shinallatak shuktak maki ruraykunatapash rurarkakunami, patakirikunapipash killkakunata killkarkakuna, millmawan chikan chikan churanakunatapash awarkakuna. Kaykunami ñukanchiktaka imashina ñukanchik ñawpa yayakuna ashkata kay wiwakunata kuyashkamanta hamuktachin. Shinami kay maki rurashkakunaka ñuwpapika allpa mamata, shuktak apukunatapash yupaychanapak tiyak karka, kay apukuna kunuktapash, chiritapash, tamyatapash kay wiwakuna sumakta wiñachun kushkamanta. Kay maki rurayka ashtawanpash allpa mamapi pampashkami kak, kaymantami yachaykunata rurakkuna llukchichishpa chikan chikan llakta rikuna wasikunapi churashka.
Shinapash kaykamaka imashina kay wiwakuna shuktak llaktakunapi wiñashkamantami rimashkanchik, kunanka ñukanchik Ecuador mama llaktapi imashina yachaykunata rurashkamantami willani.
Ecuador mama llaktapi maki rurashkakunata hapishkakunaka, kunan punchapika kay Museo Nacional del Banco Central "del Ecuador nishka rikuna wasipi, shinallatak Reserva Arqueológica nishka pipashmi tiyakun. Shinami kaykunata rikuy tukunchik.
“Kay wiwakunapak tullukunapi sumaklla rurashkakunatapashmi Ecuador mama llakta ukupi chikan chikan llaktakunapi hapishkakuna, chashnami rikuchin: awanapak imahaykakuna - Inkakuna rurashka churanakuna, cucharakuna, tuksinakuna, tukanakunapash. Kay ruraykunaka ashtawanmi tiyan, kaypika pichillatami willanchik” (Guamán 2010: 19)
Ñukanchik camelidos andinos wiwakunata Imallapi minishtinchik
Ñukanchik llamakunaka ñawpa punchakunamantami ashka kuyashka kashkakuna, ñukanchik ayllukunaka, kay wiwakuna tukuyta kuk kashkamantami charishkakuna, kay wiwakunaka allitapash, mana allitapash willakkunami kashka. Chashnami kay wiwakunataka ashka llama michikkunaka charin aychapay, millmapak, ismata tantashpa tarpuykunapi churankapakpash, shinallatak runapak unkuykunata hanpichunpashmi charinkuna. Shuk llamitata wasipi charikpika mana ima tukunkachu payta michikkunaka ninmi, ashtawanpash tukuymi alli rinka, sumak punchakunapash chayamunkami nishpami yachak ayllukunaka willankuna. Chaymantami ayllukunaka tukuy llamamanta llukshishkami hampi nishpa ninkuna.
Kunan punchapika, “shuk runa llaki unkuykunata charikpika, yachakkuna mana kampishanikpika, kay runaka chay wawa llamakuna shullurishkatami allpa mamaman karankuna, pay supaywan rimachun kay runapak aycha alli tukuchun. Chaymantami chikan chikan llamamanta shamukkunataka runaka kushikushpa hapin. Llamapak yawarta kunukllata upyapika ñukanchik shaykushka aychamanmi ashtawan sinchita kun. Paypak chakikunaka runataka pay shina purinatami yachachin, alli ñanpi purishpa allikunata rurashpa, tukuylla ayllukunata yanapashpa kawsachun” (Guaman 2010:171-174).
Paypak shunku shinallatak shullurishka wawakunataka allpamamamanmi karanakarka, ama ñukanchik tarpushkakunapi casa shinallatak shutak llakikunapash shamuchun, ñukanchik murukunapash sumakllata pukuchun, ñukanchik llaktakuna ama yarikimanta llakita apachun. Paykunapak ishpapash hampi yurakunawan chakrushpa yanushpa armakpika, chiri unkuykunatami anchuchin, tullu nanaykunatapash allichinmi.
Paykunapak millmapash ñukanchik rinrrinkuna mana uyakuktami allichin, kay millmaka kunuklla kashkamantami chay chiri huntashkakunata llukchin. Ashtawanpash llamamanta tukuy llukchishkakunaka imapash mana yankacku kan, kay wiwakunapak ismakunapash ñukanchik allpa mamapi churakpika sumaktami wakaychin, murukunapash, kiwakunapash sumaktami wiñan. Ashtawankarin urkukuna imapi kay wiwakunata wiñachikpika sumaktami allichin, chashnami maypi yaku wacharikun urkukunapi churakpika, kay urku allí tukushpaka ashka yakuta chari tukunchik. Kay ismata shuktak hampikunawan chakrushpa wasipi kushnichikpika chay mana alli ruraymantapashmi wakaykichin. Ishpakunapash tullunanayta charikkunapaka, kunuklla ishpata may nanakunpi churakpika sumaktami alliyachin.
Kay wiwakunapak wirapash ñukanchik gripe nishka unkuywak kakpipash alliyachinmi, ñukanchik washa nanaykunatapash allichinmi. Shinallatak wirata kunukyachishpa hampi tukunchikmi kay wiwakunallatatak paykuna karacha unkuywa kakpipash.
Tullukunapash chiri unkuykunatami hampin, chaypakka tullukunata yanushpa chay yakuwan armakpika, nanaykunataka pichiyachinmi.
Ashtawanpash kunan punchakuna imaka kay wiwakunaka, unkuklla wacharishka wawakunapakmi alli nishpa yachakkunaka nin, paykunaka sumaklla wiwakuna kashkamanta, sumak samayta kun, chayta chaskishpaka kay wawakunaka alli kawsaytami hapinkakuna.
Wakarpañakuna
Kay wakarpañakunamanta willashpaka "Inkakunapak pachakunapika llamakunatami wañuchishpa ñukanchik hatun apukunaman paykuna tukuy allikunata kushkamanta yuypaychanhik nishpami karakkuna karka. Kay hatun apukunaka Tayta Inti, Mama Killa, Yaya Illak, shinallatak Wirakuchami karka. Ashtawanpash Inkakunapak ñuwpa kawsakkunapash kay karaykunataka ñami rurakkunakarka” (Solís 2006: 35 y 439).
Kay karaykunataka ashka allitami rurakkunakarka, chaypakka tawka llamakunata shinallatak chikan chikan tullpukunami wañuchishka karka, chaypakka chay kanlla llamakunaka sumakta wakaychishkami wiñarkakuna, apukunaman karankapakka alli llamakunallatami kuna karka. Kay wiwakunaka ashkata akllashkami wiñarkakuna, shuk tullpukunallami charina karka ashtawankarin yurak mana kashpaka yana wiwakunallami kana karka.
Kurikancha ima pikarin, Tayta Intiman punchantami shuk llamata karak karka, kay llamaka yurakmi karka, kay tullpukunaka chuya kashkamanta hanan pacha kuchuman chayachikmi karka. Ashtawanpash mana kawsak wiwakunallachu kay karaykunapakka karka, kuripi, killu allpapi, kaspipi rurashka llamakunatapashmi karakkuna karka.
Hatun pushakkuna wañukpipash kay ñuwpa pachakunapika, shuktak kawsaymanmi rinkuna nishpami paypak pampashka ukupika ashka karaykunawan kachak., maypika kawsak llamakunawan, mana kashpaka kay llama aychakunata sumakta allichikawanmi pampak.
Supaykuna ama millaykunata rurachunpash, ñukanchik ñuwpa yayakunaka shuk yana llamatami wañuchik karka, kutin hatun mama kuchapak apuman karankapakka, shuk ushpa llamatami wañuchik karka. Ashka murukuna wiñachunka allpa mamamanmi llamakunapak millmawan rurashka churanakunata karak karka, mushuk watapash shinallatak sumak murukunata pukuchichun nishpa.
"Inkakuna sawarina punchapash hatun tayta intipak wasipika, llamakunami wañuchishka karayka, Inka Yayaka Tayta Intitami kayak karka paypak warmita kuchun nishpa, chaypak washami ña ñustata rikunaman rik karka. Ñustaka hantun inkapak ñuwpakpi ñarikurishpaka, sumak churanakunata churashkami llukshik. Ña tukuy sawarishaka washaka Tayti Intimanka ashka aswata, shinallatak ishkay yurak llamata wañuchishpami karak karka” (Bernand 1988: 65).
Ashtawanpash ña español ayllukuna chayamukpika, "kay hantun apukunaman, shinallatak wakakunaman karaykunaka ashkatami chakrurirkakuna, español ayllukuna paykunapak apunchikta mañana wasikunapimi llama yawarta paykunapak kawsay sinchiyachun nishpa shitakkuna karka. Manarak español ayllukuna shamukpika sumaktami llamakunataka ñukanchik ñuwpa yayakunawan wiñarkakuna, chikan chikan tullpu llamakunapash shuktak shuktakpi shinkanchishkami karka. Ashtawanpash, ña español ayllukuna chayamukpika kay wiwakunaka ashkata chakrurishpami llakitukuk” (Bonavia 1996: 255).
Kay llamakunata wañuchinapakka kay tumi nishka tuksinawanmi wañuchik karka, kay tumi nishkaka hanan pachawan shinallatak kay pachawanmi tantachin nishpami yuyakkuna karka, payka wiwakunata wañuchinapakllami minishtishka karaka. Kay wiwakunaka hantun apuman karanapakllami karka. Shinaka kay tumiwan wiwakunata wañuchikpika, wiwapak hatun samyka hanan pachaman hatun Wirakuchapak kuchumanmi chayak karka.
Llamakunata hatun apuman karanamanta willaykuna kaykunami:
“Pawkar killapika, maypimi Tayta Intitita yupaychana kanllapimi wilancha nishka raymita rurak karka, kay killaka ishkay tullpu sumak wawa llamatami wañuchik karka, tukuy tantanakushkakunatami paypak yawarwanka hampirichun nishpa shitak karka, asha yawartaka wasikunamanmi paykunapak wawakunapak ñawipi churankapak apakkuna karka, shinallatak wasi llukshina punkukunapipashmi churakkuna karka” (Guaman Poma de Ayala 1615).
“Raymi killapika, Sapainkami kay inti raymi punchataka pushak karka, chaypika llamakunatami wañuchik karka, paykunapak aychataka wasikunapimi rupachik karka, chay kushni llukshishpa tukuy ayllkunata hapichun. Shinallatak kay rupak tullpata apashpami, tayta intipak wasipi hapichik karka tukuy ayllukuna alli kawsayta charichun, chay ninaka tutay punchami wata huntata rupak karka. Kay raymipika ashka yurak llamakunatapashmi wañuchik karka, chaypika shuk Yachakmi paykunapak wiksata paskashpa imashina chay pachakuna kanamanta rikuk karka” (Espinoza 1987: 329).
“Shuk mushuk Inkata shutichinkapakka shuk llamata wañuchishpami, paypak shunkuta llukchik karka, chay vena watumantami pukuk karka, alli punchakuna mana kashpaka mana alli punchakuna shamunata rikunkapak” (Guaman Poma de Ayala 1615).
Sitwa killapika, yawar tullpu shina patzak llamakunatami wañuchik karka, tarpuykuna alli llukshichun.
“Karway killamanta kallarishpaka kuski killakamaka shuktak patzak llamakunatami sarakuna allita pukuchun nishpa wañuchik karka” (Choquehuanca 2018).
Wayru killapika, patzak yurak llamakunatami alli kay wiwakuna mirachun nishpa wañuchik karka. Shinallatak kay killapika wakakunaman karankapakpash kay llamakunatami wañuchik karka. Wañushkakunatapash kay wiwakunapak yawarwanmi armachikuna karka. Aychakunataka yanushpami raymikunaman shamuk ayllukunaman karak karka.
Kapak killapika, kapak raymitami rurakkuna karka, kay raymika Sapay Inkapak kashkamantami killa huntata rurakkuna karka, kaypika chay ceremonia de iniciación niskatami rurakkuna karka uchilla wamprakuna ña kuytzakuna tukukpi. Ashtawankarin kay kuytzakunataka rinrinkunatapash hatuntami huluk karaka, ayuno nishkatapash paktachikkuna karka. Kay kuytzakunaka paykunapak wasi ayllukunantikmi llamakunata wañuchishpa paypak yawarwan shitarik karka, millmakunatapash huchashpaka chawatapash shinallatak yanushkatapashmi mikukkuna karka.
Kunan punchakunapipash, ñukanchik allpa mamata yupaychankapakka llamakunatami wañuchin, kay ruraykunaka Bolivia mama llaktapi, Perú mama llaktapi, shinallatak asha ashka Chili mama llaktapipashmi tiyan. Paykunaka kay wiwakuna sumakta mirachun, tarpuykunapash alli wiñachun, shinallatak ña tantanalla murukunapash ama ima tukuchunmi kay karaykunataka chikan chikan apukunaman ruran.
Ecaudor mama llaktapika, kay karaykunapash asha ashami tikramushka, shinami Cotopaxi markapi kawsak ayllukuna imaka kay ruraykunataka kutinllatak ruray kallarishkakuna. Ashtawankarin, paykunaka chay kutinllatak tikrachimushka wiwakuna sumakta mirarichunmi sumak raymikunata ruran.
Camelidos wiwakunapak wiñay kawsaymanta willashka
“Kay camélidos andinos nishka wiwakunaka Inkakunapak pachakunapimi hatunta wiñashpa mirarirkakuna, shinami kay wiwakuna kay hatun Inkakunapak kawsayta rikuchik shina riksishka karka, paykunata charika shuk manchanayak sinchi kashkatami rikuchik. Kay wiwakunaka inkakunapak punchapika aychata mikunapak kuk karka, millmata churanakunata ruranapak, ismata allpakunata pukuchinapak shinallatak yantashina rupachinapakpash, ashtawankarin llamakunaka kipikunata aparinkapak minishtirikmi karka, shinallatak apukunaman yupaychashpa karanapakpash” (Guaman 2010: 102).
Kay camelidos nishka wikakunaka, inkakunapak punchapika alli sumakta wiñachishkami karkakuna, alli kallarikunawanmi llama michikkunaka wakaychirkakuna.
Llama michikunaka inkakunapak ukupika, paykunami kay wiwakunataka wiñachinata, akllanata, mirachinata, hampinata, kay wiwakunamanta llukshishkakunata imashina maki ruraykunata ruranata, maypi kiwakunata tarpunata, mayllapi kay wiwakunata wiñachina nikikunataka kuk karkakuna. Paykunaka mana yanka runakunachu karka, hatun Sapay Inka akllashkami karkakuna, chaypakka sawarishka runakuna, ima mana allita rurakkuna, paykunapak kawsaytapash wichayman apakmi kana karka.
Kay wiwakunaka yupashka shinallatak killkashkakunami karka, chaypakka shuk hatun raymitami rurakkuna, sasi killapimi ña millmata utushka washa, tukuy wiwakunata yupakkuna karka, mashna wiwakuna apukunaman karanapak shinallatak mashnatak chay Inka mama llaktapak kashkata. Kay raymikunapi sakirik wiwakuna sumaktami mirana karka .
Chay yupaykuna shinallatak killkaykunatapash kipukunapimi churakkuna karka, kaykunami kay llamakuna mirashka, mana kashpaka kuruyashkatapash willak karka. Kipukunapi llama mirashka llukshipika, chay llama michikkunaka ashkakunawan yupaychashkami kak, mikunakunawan, churanakunawan, wawakunata ña charitukuk wiwakunawanpash. Shinallatak kay wiwakuna kipupi kuruyashka rikurikpika ashtawanpash kay llama michikkunataka ashkatami makakkuna. Chashna shinami kay wiwakunaka español ayllukuna shamuna ñawpa punchakunapakllami ashka waranka warankakuna mirarirkakuna, kayka mana llullachu kan, ashtawanpash, chay ashka warankakuna inkakunapak mama llaktapi kawsakkunami llamamanta shinallatak alpacamanta tukuy imallata hapishpa kawsakkuna karka.
Kay punchakunapika llamata, shinallatak alpacata mana charikkunaka kuyayllatami llakita apakkuna, paykunaka ima millmata mana charishpaka mana ima maki ruraykunatapash ushay tukukchu, chaywankari ashtawanpash imashina mana kunuk llakta murukunatapash kamari tukukchu. Shinallatak paykuna purapash aswatapash, cocatapash, saratapash, churanakunatapash, shutak imalla kawsanapak minishtishkakunatapash mana kamari tukukchu.
Shinami chikan chikan ayllukunaka “hatun Sapay Inka kushka wiwakunata wiñachina karka, ama yarikita, yakunayta, churana illayta llakita apankapak. Chaymantami kay wiwakunaka sumakta wakaychishka waranka warankata mirarkakuna, paykunaka allita hampishka, mama killata rikushpa wiñachishkakunami karka, ashtapawnpash ashka wiwakunami kay Sapay Inkapaklla wiñachishka karka, pichi wiwakunallami ayllu llaktakunapakka wiñachishka karka” (Murra 1978).
Kay punchakunapika sawarishpami imata charinatapash hapina karka, kullasuyullapimi ña kuytzakunaka manarak sawarishpa alpaca shinallatak llamatapash paykuna wiñachinkapak hapikkuna karka. Wawakuna imami ña ishkay kimsa watata charishpaka chay uma akchata utuy raymipika ashka kunpitaykunata hapikkuna karka, kaykunaka karkami shuk alpaca mana kashpaka shuk llama, sawarikpipash paykunapak ayllukunami chashna shina karaykunatallatatak kuk karka.
“Sapay Inkapakka llamakunaka shuk hatun rikuchina shinami kak, chashnami Inka tukuk punchaka mushuk Inkamanka paypak ayllukunaka shuk sumak napatami karakkuna. Kay napaka shuk sumak yurak llamami kak, payka paypak washapika sumak maki rurashka apararishka, coral zarcillo aparishka, mana hawalla allichishka llamami kak. Payka kay Inkapakka shuk wakaychik shinami purik, ña Sapay Inka maylla llaktakunaman llukshikpika paymi puntashpa llukshik. Shinallatak kay inkakunapakka llamakuna shuk hatun charikunata charishka shinami kak, chashnami shuk makanakuk runa maypi makanakuykunata mishashpa tikrakpika shuk uchilla kanlla llamata pay wiñachichun kumpitak” (Murra 1978).
Kay inkakunapak mama llakta imaka, mayllapimi llamakuna tiyan, chaytami katik karka, maylla llaktakunaman ña inkakuna chayashpaka ñami llamakunata churakkuna. Shinami inkakunapak Tawantinsuyo llaktaka kunan Perú mama llaktapi kallarishpaka kunan Colombia, Ecuador, Bolivia, Chili, Argentina llaktakunamanmi chayarka, chaywanka llamakunapash kay llaktakunallamantakmi mirashpa rirkakuna.
Inkakunaka hatun llamakunatami apakkuna karka, may shutak llaktaman makanakunaman chayankapakka, kay wiwakunami kipikunata aparishpa makanakuykunataka yanapak karaka, shinallatak kay makanakuk runakunata yariki hapikpipash llamakunallatatakmi mikukkuna karka.
“Kay punchakunapika randipak randipak ashka minishtirimi karka, chaymantami shuk yuyak yaya mana paypak llamakunata wakaychi tukukpika shuktakkunami wakaychik karka, shinallatak shuk kusa illak warmipak llamakunatapash paypak ayllukunami wakaychikuna karka. Chashna ashka llamakunata wiñachishpaka yariki pachakuna chayamukpika shuk llamataka kimsa hanika sarawanmi kamarina karka, mana ashka murukuna pukuy punchakunaka shuk hanikallawanmi kamarina karka” (Solís: 31-35).
Shinallatak kay llamakunataka mana hawalla wañuchinallachu karka, mikunapak kashpa, mana kashpaka hatun apukunaman karana kashpapash, hatun Sapay Inkatami puntaka mañana karka kishpichita, ashtawankarin mana kishpichita mañashpalla shuk llamata wañuchikpika kay runaka wañuchishkami karka. Llamakunata wañuchishpapash kari wiwakunallatami wañuchina karka, warmikunataka ashkata mirachunmi sakik, Inkapak wiwakunatapsh mana wañuchinachuk kak, shinallatak hatun apukunaman karana wiwakunatapash mana wañuchinachu karka. Kita wiwakunata wañuchispapash ashtawanka karikunallatami hapik, shinallatak yuyak warmi wiwakunatapash, unkushka wiwakunatapashmi chikanchik karka, kayshukkunataka millmakunata utushpallami kacharikkuna.
Maykan wiwakuna karacha unkuywan kakpika, allapata ukuta utkushpami pampak, mana wañuchishpa mikunachu karka, chashnami kayshuk wiwakunata ama chay unkuy hapichun wakaychik.
Siglo XVI watakunapika, español ayllukuna chayamushpaka, ñukanchik wiwakunata rikushpaka, paykuna charishka oveja shinami nishpa yuyarkakuna. Paykunaka españaman killkaykunata kachaspaka kay wiwakuna imashina kashkamantami willarkakuna, imalla tullpukuna kashkata, hatunkuna, uchillakuna, imashina kay llaktapi kawsak runakunaka kay wiwakunapak millmata hapishpa rikuna churanakunata rurashkamnatapash. Ashtawankarin kunan alpaca nishka wiwata rikushpaka sumak mishki millmata charishkamantami mancharirkakuna.
Kipa punchakunataka, Sebastian de Benalcazar kituman yaykushpaka ashka llamakunatami wañuchi kallarirka, paykunapak uma ñutkuta shinallatak kunka tullu aytapash mikunkapak. Ashka kamukunami willan, ñukanchik llamakunataka paykunapak shunkuta mikunkapak ashka mishki kashkamantapashmi wañuchirkakuna, chay kayshuk aychakunataka shitakkunami karka, chashnashpami waranka waranka llamakunata tukuchirka. Chimborazo marka imapika, Diego Ortegón chayamushpaka chay hatun razu urku kuchupi purikuk tukuy wiwakunatami wañuchinaman kacharka.
Hawaman nishka shina kay wiwakunaka apukunaman alli sumak kawsayta kuchun karashkakunami karka. Ashtawanpash españo ayllukuna shamushpaka kay rurayka nama allichu nishpami, ñukanchik ayllukunataka paykunapak llamakunata kichuk.
Chay kita wiwakuntapash, paykunapak allkunawan katishpami waranka warankakunata wañuchirkakuna. Kipa watakunataka chay sakirik wiwakunaka ashka mushuk unkuykunawanmi wañuk, ashtawanpash kay mushuk unkuykunaka español ayllukuna apamushka wiwakunawanmi chayamurka, chay unkuyka karacha unkuymi karka.
Ashtawankarin ashka llamakunataka español ayllukuna urkukunata allay kallarishpami, chaymanta llukchiska munay rumikunata apachikpimi shutak waranka warankakunaka wañurka, kay rumikunaka ashka sinchimi karka, llamakunaka mana kay aparikunapakka karkachu, chaymantami manchanayak wañurkakuna.
Ña 1582 watakuna imapika mana ashtawan llamakunaka tiyarkachu, chay kamukunata killkakkunapak pankakunapipash ña mana rikurinkunachu, españo ayllykuna shamushpaka 90% camélidos nishka wiwakunatami chinkarirka, sumak yakuyuk allpakunapika chikan chikan paykuna apamushka mushuk wiwakunatami churarka, ashtawanpash ñukanchik alpaca, llamakunataka hawa urku kuchukunamanmi kacharka, maypimi ashka chiri tiyanman.
Kipa watakunapika, ñukanchik kipa wiñay runakunaka llamakunata wiñachinataka ashkatami mancharkakuna, ashtawanpash español ayllukuna shamushpaka ashkatami runakunataka kashna nishpa manchachirka (kay wiwakunataka mana charinachu paykuna supaypak wiwakunami nishpa, kay wiwakunapak shukashkakunapash unkuykunatami kun nishpa).
Chashnapash kay pichi watakunallatami ñukanchik Ecuador mama llakta imamanka kutanllatak ñukanchik wiwakunaka tikrashka, kunanka ña hawaman willashka shina ñami pichi pichi mirarikunkuna.
TUKUCHIK SHIMIKUNA
Ñukanchik runapak kawsayka ñawpa pachakunapi ashka llakita apashkamantami pichi pichi waywarishpa katishka, shinapash kunan punchakunaka ashka ayllukunami chikan chinkan llaktakunamanta kiwirinakushpa llankamushka ñukanchik kawsaykunata sinchiyachinkapak nishpa, chashnapash ñukanchik llakta ukupi kawsakunaka ñukanchik kawsaymanta rimanataka ashkatami pinkanachinkuna, chaymantami tukuy yachayta shinallatak killkayta rurakkunaka ashkata llankana kanchik paykunawan, paykunapak yuyaykunata, yachaynata hapishkata tikrachinami kanchik, mana ashtawan hatun chachana wasikunallapichu sakirina kan, maymanta kay willaykuna shamun chayllamtak tikrana kan, ñukanchik kawsay wichayman wiñachunka. Shinallatak ñukanchik llakta ukupi kawsak ayllukunapash, sinchi sinchitami shayarina kanchik, ñukank kawsay wichayman richunka.
Kay willayka shuk pichi shinallami ñukanchik kawsaymanta rikukpika, shinapash ñukanchik kay llamakuna alpacakunata ña wiñachik ayllukunaka, pichi pichimi ñukanchik yachaykunata, puncha shinallatak ñukanchik yuyaykunata tikrachimukunkuna, chaywanka ashka allimi ñukanchik kay kuytzakunapakka, shinlllatak wawakunapash kay yachakunata hapishpa, kipa punchakunapak ñukanchik kawsayta wichayman apachun.
Tukuykunami yuyarina kanchik, imashina ñukanchik kawsayta apakushkata, kipa punchapak ñukanchik yuyaykuna, yachaykuna tiyachun nishpaka, kunan punchakunami ashta llankana kanchik ñukanchik ayllu llaktakunawan, paykunawan tantalla tukuylla wichayman wiñashpa rinkapak.