Ñanmanta

Ñawpa punchakunaka manarak kunan shina ñankuna tiyakpika, runakunaka chaki ñankunatami wiñachikkuna karka. Chaki ñankunaka maypika hacienda chawpitami yallikkarka, maypika waykukunata, mayukunata, pampata, wichita, kinrita mishashpami rik karka. Chay chaki ñankunaka ayllu llaktakunata, shuktak llaktakunawan, hatun llaktawanpishmi tantachik karka. Ñanka imapaktak kan. Karu llaktakunata tantachinkapak, ukta purinapak, hawalla maymanpish rinkapak, maymanpish yaykunkapak, kishpiritapish charinkapak. Ñanka maypika muskuykunapishmi kan (^{Moro 2005}), muskuykuna paktachunpishmi kan. Eduardo Galeano, muskuykunamanta rimashpaka ninmi, “muskuyka purinapakmi kan. Muskuy illakllaka mana puri tukunchikchu” (^{Galiano 2010}). Ñan illakllaka imashinatak purishun, imashinatak tantanakushun, imashinatak shuktak llaktakunaman rishun, ima shinatak shuktak runakunata riksishun. Hatun Columbe runakunata, ñawpa hacienda pachakunapi kishpirinapak, tantachik tayta Manuel Agualsacaka (rimachishka, 20 mayo 2013) ninmi, “

ñawpa punchakunaka runakunaka mana ñankunata charirkanchikchu, mana kunan shina hawalla maymanpish ri tukurkanchikchu. Shinapish tantanakushpami mushuk ñankunata paskarkanchik

”. Ari, mushuk ñankunata pashkashpami hacienda llaki kawsaymantaka kishpirirkakuna, tantanakuykunatapish wiñachirkakuna, Ecuador mama llaktapi, shuktak América Latina llaktakunapipish rikurirkakuna.

Chaki ñankunata paskashka katika, ña antawakuna ayllu llaktakunaman chayay kallarikpika, kati watakunataka runakunaka antawa purina suni ñankunatami paskarkakuna. Shinapish, chay ñankunaka chakishka killakunapi ashka yutulwan kakta rikushpa, tamia punchakunaka ashka uktukunawan, mapa yakukunawan kakta rikushpaka, runakunaka ñanta rumiwan allichinatami munarkakuna. Kunan punchakunaka rumikunapish maypika antawata llakichikta rikushpaka asfaltuta churashpami sumak ñankunata rurakunkuna. Kaya minchaka ima ñankunashi rikurinkakuna. Runakunaka washa, washami mushuk ñankunata mashkana kashkata, paskana kashkata rikukunkuna.

Shinapish, ñanta paskanaka maypika mana hawallachu karka. Runakuna chaki ñankunata paskay kallarikpika, haciendayuk runakuna, mayordomokuna, kipukunapish harkakkunami karka, shinallatak kichukkunapishmi karkakuna. Rumicruz ayllullaktamanta mama Isabel Sisaka (rimashka, 16 abril 2016) nikmi karka, “

ñawpa hacienda tiyay punchakunaka, runakunaka maytapish mana ri tukurkanchikchu. Mayjan chaki ñanta hacienda cebada chawpita paskashpa rikpi, michina pampakunata yallishpa rikpika, ñapish mayordomo, kipu shamushpaka muchikuta kashpa, ponchota, baytata kashpa, makashka jawami kichushpa rikkuna karka

”. Kay churanakunata tikra japinkapakka runakunaka, ishki punchakunatami haciendayukpak yamkalla llankakkuna karka.

Shuk punchami hatun ñanta rinata killashpaka, chawpi hacienda pampata rik kani. Ñapish mayordomo mishuka, washamanta shamuywan, manchanayta rimashpaka ñuka muchikuta kichushpa rik. Ñukapish rimakmi kani. Shinapish muchiku, mushuk kunan rantishkalla kashkamantaka ishki punchakunata haciendapi yankalla tsamayman rik kani. Ishki puncha llankashka katimi mayordomoka muchikutaka kutichirka

. (Sisa, rimashka, 16 abril 2016)

Chaki ñankunataka karikuna, warmikuna tutamantata, chishikunatapish pakalla purikkuna karka. Shinapish ña wakin ayllullaktakunapi yachana wasikuna tiyarikpika, wawakunapish chaki ñanta puri kallarirkakuna. Maypika wawakunatapish haciendayukkunaka llakichirkakuna. Ballagán ayllullaktamanta mama Valeria Anaguarquika ninmi:

Nuka taytituka, ama ñukanchik pay shina ñakarichunka tukuy wawakunatami San Juan yachana wasiman kacharka. Chay punchakunaka ñankunaka mana tiyarkachu. Ñukanchikka hacienda michina chawpi pampatami kallpashpa rik kanchik. Shuk punchaka, mayordomo ñukanchik rikukta rikushpaka, allkuta kayashpami llakita kanichik. Ashkatami wakak kanchik. Kanichishka jawa, ñukanchik killkana kamukunatapishmi chichushpa rik. Ashka llakita aparishpami yachak kanchik

. (^{Tuaza 2012}: 138)

Kati punchakuna, hacienda tukurikpika antawa purina ñankunatami runakunaka paskarkakuna. Chay ñankunata pashkakuy punchakunapika, shinallatak ashka jarkaykunami tiyarka. Wakin runakunaka nikkuna karka: “

imapaktak hatun ñankunataka paskashun, mana antawata charinchikka, yanka mishukunapak antawakunallami purinka, ñatak shuwakuna shamunman

” (S. Sanunga, rimashka, 20 agosto 2016). Kutin wakin runakunaka: “

ñanka allpata kishkiyachinka, pipish, maymantapish hawalla purinka

” (M. Atupaña, rimashka, 12 noviembre 2007) nishpami, mancharishpa harkakkuna karka. Maypika mishukunapishmi harkakkuna karka. “Ñukanchik ñankunata hatun maquinawan paskakukta mishukuna yachashpaka, kayllamantatatak compadrekunata harkachun yachachishpa kachakkuna karka. “Runakunaka mana hatun ñankunata mutsurinkichikchu. Maytatak mamallakta kamachikka yanka kankunapak llaktakunapika kullkita shitakrinka” nikkunami karka. Chayta uyashpaka compadrekunaka, ayllullaktata pushakkunata makakkuna karka, mana valichik karkakuna” (N. Sanunga, rimashka, 15 mayo 2015).

Kunan punchakunapish, asfalto ñankunata runakuna paskakushkata yachashpaka, wakin runakunaka ninmi, “

imapaktak ñankunataka allichikunkunari. Asfaltoka hatun llaktakunallapakmari mutsurin. Kaymanka ima shamuna kakpitakmari allichina kankari ninkunami

” (J. Huishka, rimashka, 20 enero 2017). Shinapish chay tukuy manchaykunata mishashpami runakunaka ñankunata washa paskashpa shamushkakuna.

RUNAKUNAPAK ÑAWPA KAWSAY

Ecuador, Chimborazo runakunapak kawsayta rikukpika, ñawpa punchakunaka ashka llakimi karka. España runakuna shamushka katika, hacienda kawsaymi kallarirka. Runakunaka haciendakunapimi allpata charinapak allichina (1964-1973) shamunakama ashkata ñakarishpa kawsarkakuna (^{Bretón 2012}). Haciendaka hatun mamallakta ukupi, uchilla mamallakta shinami karka (^{Tuaza 2011}). Runakunaka haciendapi tiyak wiwakunashinami karka. Tutamanta, manarak allí pakarimanta, tutakamami yankalla llankashpa kawsakkuna karka. Haciendayukka paypak munayta rurashpami llakichik karka. Runakunaka imatapish paykunapak yuyaymantaka mana rurak tukurkakunachu. Maymanpish paykuna riktaka haciendayukka mana sakikchu (^{Hurtado 2007}). Alli amukuna nishka hacendadukunami, maypika, runakuna kawsachun, uchilla wasipunkuta kukkuna karka. Kay wasipunkumantami, llakita llankashpa runakunaka kawsakkuna karka (^{Tuaza 2014}).

Chashna llakikunapi kawsakukpika, ñapish ñanta mashkana mutsurirka. Pull, Guamote kitipika, Tayta Ambrosio Lasso Federación Ecuatoriana de Indios (FIE), Partido Comunista runakunawan, mama Dolores Cacuangowan tantarishpa, runakuna kishpirichun runakunata tantachirka, kishpirinapak llankayta kallarirka. Shinapish runakuna kishpirichun, ñankunata kaskanaka mana hawallachu karka. Galte haciendayukka, paytaka wasimanta llukshichishpa kacharka, wasita rupachichirka. Kutinllatak Pull ayllullaktaman tikrakta rikushpaka, mayordomo, kipuwan wasiman shamushpami paypak ñawpakpi paypak warmi wawata llakichirka. Shinapish mana manchashpallami kati watakunataka, runakunata tantachishpa, kamachikunata katishpa hacienda allpayukta, Galtemanta llukshichishpa kacharka. Kati punchakunataka runakunaka haciendata tukuchishpa, allpata rantishpa hapirkakuna, kishpirita charirkakuna. Chay punchakunaka ayllullaktata (1937), llankaymanta rikuna (1938) kamachikunami tiyarka, shinapish runakunapakka pakashka, mana riksishka kamachikunami karka.

Ña waranka iskun patsak kanchis chunka ishkay watapika runakunaka FEImanta shikanyashpami, Tayta Monseñor Leonidas Proaño pak yanapaywan Ecuador runakunapak rikcharimuy, ECUARUNARI tantanakuyta wiñachirkakuna. Kay tantanakuyka runakuna pushashka, allpamanta, kawsaymanta, kishpirinamantapishmi llankayta kallarirka. Kay tantanakuymanta, Mama Valeria Anaguarquika kashnami nin: “ñukanchikka kinkin tantanakuytami nunarkanchik. Ari, FEIwanka allpamanta makanakurkanchikmi, shinapish mishukuna pushashka tantanakuymi karka. Runakunaka mishukuna ima nishkata uyashpa “ari” ninallami karka. Runakuna pushashka tantanakuytatakmi charinata munarkanchik. Tayta Obispo Proañopak yanapaywanmi ECUARUNARIta wiñachirkanchik” (^{Tuaza 2012}: 144). Kay tantanakuyta wiñachishpami runakunaka, allpamanta makanakurkakuna, runa kawsaytapish sinchiyachirkakuna. Shinallatak shuktak llakta runakunapak tantanakuykunawan wankurirka, kati watakunataka runakunapak yuyaymanta, kawsaymanta llankarka. Kati watakunaka ECUARUNARIka Confederación de Pueblos y Nacionalidades Indígenas del Ecuadorwan (CONAIE), tantarishpa runakunapak Chashnami ña waranka iskun patsak pusak chunka, pusak watapakka, Confederación de las Nacionalidades Indígenas del Ecuadorpi (CONAIE) tantarishpami runakunaka kikin rimaypi yachanata chari kallarirkakuna.

Ayllullaktakunapi yachanawasikuna wiñarikpika, hacienda pachapi mana yachayman rik warmikuna, karikunami yachayta kallarirkakuna. Yayamamakunaka, wawakunata yachanawasiman kacharkakuna. Manarak yachanawasikuna tiyakpika, wakin runakunallami killkanata, killkakatinata yacharkakuna. Ashtawanka kari wamprakunallami yachanawasimanka rikkuna karka. Warmikunaka wasillapi, chakrallapi, wiwakunallawan tiyachun nishkakunami karkakuna. “Imapaktak warmika yachanata mutsun, kari shina kanka. Hillu kanka, nishpami yaya mamaka mana yachanaman ushushikunataka kachakkuna karka” (^{Tuaza 2012}: 144).

Ña waranka iskun patsak iskun chunka wata kakpika, runakunaka tukuy Ecuadorpimi hatarikunata rurashpa, “runakunaka kaypimi kanchik” nishpa, llaktakunata kamachina ukupi rikurita kallarirkakuna. Manarak kay makanakuykuna tiyakpika, runakunaka mana pushak kankapak akllari tukurkakunachu. Kamakkuna kanapak tantanakuykunapipish, mishukunallatami kamachikkuna tukuchunka akllakkuna karka. “Ñukanchik runakunataka imapak mana valichikkunachu karkakuna. Kamachikkunata akllana punchakuna chayamukllapimi, kamak tukusha nik runakunaka ayllullaktakunaman chayakkuna karka. Ayllullaktakunaman chayashpaka: “ñukanchikmanta shitankichik” nishpami sunpakunata, asha mikunakunata, hayak yakutapish upiachik shamukkuna karka. Ña mishashka kipaka mana ayllullaktakunaman tikrakkunachu karka. Imakunata kamana ukukunapi mañakrikpipish, mana riksik shina, mana rimashpallami, imata mana rurakkuna karka” (M. Atupaña, rimashka, 29 mayo 2009).

Ña waranka iskun patsak iskun chunka watamanta runakunaka paykunapak kikin kamachinapak tantanakuyta wiñachirkakuna. Kay tantanakuyka Pachakuik, Nuevo País shutimi karka. Kay tantanakuypika, tukuy pushanata munashpa akllariman yaykukkunaka, runakunami karkakuna (^{Friendenberg y Alcántara 2001}). Runakunaka, ña mana ñawpa punchakunapi shina washa katikkunalla tukunkapa rikurirkakunachu. Ashtawanpish, kiti pushakkuna, kitikunak, diputado, markata pushak tukunapakmi akllarinapi rikurirkakuna. Chay watakunamanta, vali mana valipish, Coltapi, Guamotepi, Chimborazopika runakunami tukuy kamachikunapi pushashpa shamunkuna.

Kullkita charina, wiñachinapipish runakunapakka ñawpa pachakunaka ashka llakimi karka. Haciendapika yankalla llankakkuna karka. Shinallatak may llaktakunapi llankak rishpapish ashalla kullkitami apamukkuna karka. Runakuna mana pakta kullkita charishkamanta, kullki wakichik runakunaka manatak paykunamanka kullkita mañachikchu karka. Chaymanta runakunaka chulkukunamanmi imapak kullki mutsurikpika mañakkuna karka. Kunan punchakunaka tawka llaktakunapimi runakunapak kullki wakichina, mañachinapakpish tantanakuykuna tiyan (^{Charco 2014}). Ashtawanka washa llakta Ambato, Chiboleo, Pilahuín runakunami kay tantanakuykunataka wiñachishkakuna. Kunan punchakunaka Kullki wasi, Mushuk Runa, Esencia Indígena, Chiboleo shuktak, shuktak kullki wakichina, mañachina tantanakuykuna tiyan. Kay tantanakuykunaka runakunaman kullkita jawalla mañachinkuna. Kay tantanakuykunaka runakunapak kawsayta riksishpa, runa yuyawan, runakunata yanapankuna, shinapish wakinkunaka kutin, runakunallatatak ashka wawa kullkita churashpa llakichinkuna ninmi. Shinapish runakunapak kikin kullki wakichina, mañachina tantanakuykuna tiyashpaka, runakunata ñawpakman pushan, runakunapish valishkata rikuchin. Mushuk ñan paskashka shinami rikurin.

Runakunaka shinallatak takikunapipish ñanta paskashkakuna. Ñawpa pachakunapika mishu takikkunallami tiyarkakuna. Runakuna takikkuna kachun, mishukunaka mana sakirkakunachun. Kunan punchakunapika tawka kari, warmi takikkunami tiyan. Chimborazo markapika, Nelly Janeth, Delfín Quishpi, Ángel Guaraca, Marquitos Pukllay, shutak sumak takikkunapishmi tiyan. Paykunapak takikunaka runakunapakpish, mishukunapakpish ashka munashkami kan. Shinallatak, paykunapak takikunataka karu llakta Estado Unidospi, Europapipishmi uyankuna. Kay takikkunaka paykunapak takiwan kichwa rimay kawsachun, riksishka kachunpishmi llankashkakuna.

Shinallatak kuna punchakunaka, runakunaka paykunapak ayllu llaktakunamanta llukshishpami hatun villa ukukunapi kawsankuna. Villakunapi kawsakrinkapakka, ayllullaktakunatami shitashpa rinkuna. Imamantatak ayllullaktakunata sakinkuna. Maypika ayllu llaktakunapika mana kawsay tiyanalayami kan. Allpaka ña mana ñawpa punchakunapi shina murukunata pukunchu. Murukunata katukrikpipish ashalla kullkitami kunkuna. Shinaka kullki illakllaka mayta mana wawakunata allí chari tukunkunachu. Shinapish wakin runakunaka hatun villakunapimi kawsayta mashkanaman rishkakuna. Chaypimi wawakunata yachanawasikunapi churankuna. Ayllullakta tantaritapish wiñachinkuna. Riobamba villa kuchu imapika, kunan punchakunaka tawka runakunami allpata rantishpa, wasikunata shayachishkakuna. Kitu villapipish tawka runakunami paykunapak kikin wasikunata rurashkakuna (^{Yépez 2013}).

Shinallatak, wakin runakunaka karu Estados Unidos, Europa llaktakunatami rishkakuna. Queens New Yorkpika Cañar runakuna, Chimborazo runakuna tawka runakunami kikin ayllullakta tantarita rurashpa kawsankuna. Imashinami ayllullaktakunapi tantanakunkuna, raymikunata rurankuna, chashnallatakmi kay karu llaktakunapipish tantarinkuna, raymikunata rurankuna. Chimborazo kuchulla ayllullaktakunamanta rik runakunaka ñiño Jesuspak raymita rurashpami tantanakunkuna, takinkuna. Shinallatak kuchulla departamentokunata arrendashpa, chawpipika shuk departamentutaka ayllullaktapak tantarina wasita rurashpami kawsankuna. Wakin runakuna Ecuadormanta chay llaktaman rikpika, paykuna llankayta hapinkakamani tukuy tantarishpa yanapankuna. Paykunapak tantanakuyta ñawpakman pushachunka tantachik, pushak runakunatapishmi charinkuna. Ima llakikuna japikpipish, mana karu llakta kamachikkunapakman rishpallami, paykuna pura llakikunata allichinata yachankuna.

Shinallatak Kitupi, Riobambapi, runakunaka paykunapak ayllullaktata wiñachishpa kawsankuna. Paykuna ñawpa kawsana ayllullaktakunapi shinallatak, minkakunata, tantanakuykunata ruranata yachankuna. Sumak rikuy, Licán ayllullaktata pushak tayta David Malanka (rimashka, 15 abril 2016) kashnami nin:

Ñukanchik wawakunaman allí yachayta kunkapak, asha llankaykunata charinkapak, ñukanchik ayllullaktakunata sakishpa shamushkanchik. Shinapish runa kawsaytaka mana sakishkanchikchu. Kaypi tantanakunchik, minkata ruranchik, raymikunata charinchik. Ñukanchik ciudadelapi yaku tiyachun, achik tiyachun, ñan tiyachun, ñukanchik kikinmi llankashkanchik, ramakunata churashkanchik. Municipiopish, junta parroquialpish, ñukanchik llankashka katimi rikurimushkakuna. Maypika kullkita hapinkapakllami shamushkakuna. Ayllullaktapi layallatakmi kaypipish kawsanchik

.

Ari, ayllullaktapi shinami, yanapaykuna tiyan, tantarikuna tiyan. Tayta Ascencio Pillajo (rimashka, 20 junio 2016), ñawpa San Juan de Pallumanta, kunanka San Vicente de Lacas, Riobamba kuchullapi kawsakka ninmi: “runakunaka tukuy llakikunatami charinchik. Maypika kullkitapish mana hawalla hapi tukunchikchu. Kullkita imata rantinakunapak mutsurishpaka, ayllu purami mañachinakunchik. Killapak, ishki killapak kashpa mañachinchikllami. Mana wawa kullkita mañanchikchu. Ima pacha ña kullkiwan kashpaka tikrachinchikllami”. Ayllullaktakunapi shina, wankurinakushpa, makikunata kunakushpami runakunaka villakunapi kawsana ñanta paskankuna, ima llakikunatapish mishankuna.

TUKUCHI

Kay ñan paskaykunawanka imatatak runakunaka hapishkakuna. Ñawpa punchakunapika, haciendata mishashpami, ayllullaktakunata wiñachirkakuna, allpata hapirkakuna, kishpirita tarirkakuna. Tantanakuywanka ña mana manchankunachu. Imatapish hawallami charinkuna, ima llakikunatapish hawallami mishankuna. Chimborazo markapika kunanka ña mana haciendakuna tiyanchu. Tukuymi runakunapak allpa kan. Shinallatak, tawka ayllu llaktakuna, tawka tantarikunapishmi tiyan.

Ñanta paskashkamantami, kunanka wawakunaka yachanawasikunaman rinkuna. Ña tawka runakunamanta pushakkuna, kamachik yachakkuna, yachachikkuna, shuktak yachak runakunapish, warmikunapish tiyankuna. Mana ñawpa punchakunapi shina killkakatinata mana yachak runakunaka tiyanchu. Ashallatapish yachak warmikuna, runakunami tiyan. Shinapish, may ayllullaktakunapi yachanawasikuna wishkarishkamantami (^{Martínez 2016}; ^{Tuaza 2016}) wakcha wawakunaka yachay illak sakirikunkuna. Wakin colegiota tukuchik wamprakunapish, hatun yachanawasiman yaykunapak yachashkakunata sinchi rikuchina kashkamantami, mana kay hatun yachanawasikunaman yaykuy tukunkuna. Shinami, shamuk runakunapakka mana hawalla yachay tiyana kashka rikurin. Yachay ukupika shuktak mushuk ñankunata paskana illanrikmi.

Llaktakunata kamachik ukupipish, ñankunaka paskarishkami. Kunan punchakunaka runakunaka maypipish hawalla pushak kanapak akllashka kay tukunkuna. Coltapi, Guamotipika runakunami kiti kamachikkuna, kitikunakkuna kan. Shinallatak mamallakta hatun tantanakuy rimanakuna ukupipish runa warmikuna, karikunapishmi pushakkuna kan. Shinapish, maypika paykunallatak, mana mushuk runakunaman yallichishpalla, washa washa akllarikpimi runakunaka ña shaykushka shina rikurinkuna. Llaktakuna kamachi ukupi ñawpakman rinkapakka, mushuk warmikunata, runakunata akllashpami ñankunata paskashpa katina kan. Pachakutik wacharilla punchakunapika runakunapak yuyaywan, munaywan pushashun, llankashun nishpami yuyarirkakuna. Kunan punchaka maypika Pachakutik, Amawtapi tantarishka runakuna kashpapish, mana llaktakunata, ayllullaktapi kawsak warmikunata, runakunata uyankunachu. Maypika ayllukunamanta shikanyana yuyaykunami tiyan. Imatatak rurashun. Ima mushuk ñankunatatak llakta kamachikunapika mashkashun.

Kunan punchakunaka takikunapi, hampikunapi, mikuykunapi runakunapak yuyaykuna, kichwa rimay allí nishka shinami. Ashtawanka imatatak rurashun. Runakunaka mana takillachu kanchik, mana pukllayllachu kanchik. Tawka yuyaykunatami charinchik, tawka yachaykunatami charinchik. Imashinatatak yachachishpa katishun, tarpushpa katishun.

Ashka tantanakuykunatami ayllullaktakunapi, villakunapipish charinchik. Kay tantanakuykuna, kawsay katichunka imatatak rurashun, ima mushuk ñankunatatak paskachun. Ñawpa yuyakkunaka ñankunata paskashpami kawsayta kurkakuna, sakirkakuna. Kunanpish shinallatakmi, washa wawa, wawakunapakka ñankunata paskashpa sakina kanchik